Rượu cần của người Xê Đăng

 Bà con dân tộc Xê Đăng thôn 2, xã Trà Nam, huyện Nam Trà My (Quảng Nam) cùng vui bên ché rượu cần trong lễ cúng máng nước.

 

Theo một số người già cao tuổi dân tộc Xê Đăng am hiểu phong tục tập quán của người Xê Đăng cho biết: Rượu cần của người Xê Đăng được làm thường xuyên trong năm và có thể tạo ra hương vị đặc biệt theo sở thích của mình. Hầu như người Xê Đăng lớn tuổi nào cũng biết làm rượu cần. Nhưng men rượu cần chỉ được làm duy nhất vào một ngày trong năm. Đó là ngày"Hai Pro Bloo". Người Xê Đăng gọi ngày đó là ngày của Yàng (Thần linh). Người Xê Đăng quan niệm, rượu cần là lễ vật dâng lên trong các dịp lễ hội truyền thống của cộng đồng như: Lễ cúng Yàng, lễ làm nhà rông mới, lễ tang ma, lễ cúng bến nước; lễ ăn mừng lúa mới, đám cưới, vào dịp tết cổ truyền của cộng đồng. Theo người Xê đăng, chất gây men là một điều kiêng cữ mà không một người đàn ông, phụ nữ Xê đăng cũng phải tuân theo là phải giữ cho thân thể sạch sẽ, nhất là không được ngủ chung với vợ hoặc chồng trong thời gian làm men hay ủ rượu.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, rượu cần là sản vật không thể thiếu trong đời sống hằng ngày của người Xê Đăng nơi đây. Quy trình làm rượu của người Xê Đăng cũng không khó lắm, nguyên liệu gồm có gạo nếp, củ, quả, vỏ và lá cây rừng (gừng, riềng, lá ổi, vỏ cam, quýt, lá quế, lá hồng bì...) đem băm nhỏ, phơi khô rồi trộn lẫn với gạo, bột sắn khô cho vào cối giã bột mịn, trộn đều với nước và nặn thành bánh nhỏ để khô. Khi men làm xong, cho vào ống lồ ô bịt kín cất để dành khi nào làm rượu thì mới lấy ra. Tùy ở sở thích của mỗi người để tạo ra hương vị riêng mà lượng men nhiều hay ít.

 

Ðược biết, rượu cần ngon nhất là làm từ gạo nếp, sau đó mới đến sắn... Để có được rượu cần ngon, người Xê Đăng ở Nam Trà My chọn loại nếp đặc chủng, ngon nhất là gạo nếp than huyết nấu thành xôi, để nguội, giã men nhỏ rắc men lên rồi ủ khoảng độ vài ba ngày để dậy mùi thơm. Khi cơm nếp lên men, trong chóe được lót sẵn một lớp trấu, cho men nếp vào chóe, đổ một lớp trấu lên trên. Công việc làm rượu đến đây là hoàn tất. Miệng chóe được đậy kín bằng lá chuối để khỏi mất mùi. Ngoài rượu cần bằng nếp than, thì người Xê Đăng còn dùng sắn để làm rượu cần. Cách thức làm rượu cần bằng sắn cũng giống như cách làm rượu bằng gạo nếp than, nhưng rượu cần làm bằng sắn không ngon bằng gạo nếp than và thời gian để không được lâu. Rượu cần sau khi làm xong, được người Xê Đăng đem chôn hoặc cất kín trong góc nhà sàn, khoảng ba tháng trở lên hoặc càng để lâu thì rượu cần càng ngon.  

 

Khi uống, người Xê Đăng đổ nước sạch vào chóe. Nước uống rượu cần phải là thứ nước được lấy từ suối vào sáng tinh mơ giữa rừng thì mới ngon. Và để có rượu cần ngon, phải để chừng khoảng 7-10 giờ để cho rượu ngấm đều. Cần uống rượu làm bằng thân cây trúc hoặc thân cây nứa nhỏ, được khéo léo xuyên thủng từ đầu này qua đầu kia. Trước khi uống rượu cần, chủ lễ đặt những miếng gan gà hay gan heo còn sống, thịt chuột, heo, nai, cá khô... lên 1 những tai chóe và đọc lời khẩn xin phép Yàng để mọi người được uống rượu.

 

Theo phong tục truyền thống, người Xê Đăng uống rượu cần không phải do ngẫu hứng mà đều gắn với nghi thức, nghi lễ nhất định. Tùy theo từng nghi lễ cụ thể mà cách dâng rượu có phần khác nhau, nhưng mục đích bao giờ cũng mong muốn đạt được ba ý chính: thông báo, dâng mời và cầu xin. Theo đó, cách uống rượu cần của người Xê Đăng cũng luôn được họ thể hiện từ cách ngồi cũng phải học, làm sao vừa trông hướng, vừa để người khác thưởng thức, chứng kiến sự hiện diện và cách ứng xử văn hóa với mọi người...

 

Trong các dịp lễ hội truyền thống của cộng đồng, người Xê Đăng thường dùng chóe rượu chỉ có một cần. Các già làng giải thích: Mọi người cùng chung sống trong một plei (làng), cùng uống chung giọt nước, cùng sống chết có nhau nên phải uống chung một cần thì mới đoàn kết và thương yêu nhau hơn. Rượu cần gắn bó với cộng đồng và theo suốt cuộc đời mỗi con người Xê Đăng nơi đây. Rượu cần có mặt trong lễ đặt tên công nhận đứa trẻ là thành viên chính thức của cộng đồng, đến rượu cần trong ngày cưới, nó là biểu trưng cho sợi dây tình nghĩa. Trong lễ tang, rượu cần lại bày tỏ niềm tiếc thương giữa người sống và người chết. Rượu cần có mặt trong lễ ăn mừng được mùa là sự sẻ chia thành quả lao động. Rượu cần có mặt trong lễ cúng máng nước, thể hiện sức mạnh và tinh thần đoàn kết cộng đồng...

 

Theo phong tục cổ truyền của người Xê Đăng, đối với khách, khi được tiếp rượu cần, khách phải biết mời già làng và người cao tuổi dùng trước, sau đó xin phép mọi người rồi mới uống. Người Xê Đăng từ già đến trẻ mọi người tự do uống theo nhu cầu và sở thích của mình, nhưng không bừa bãi mà phải tuân theo những nguyên tắc, chuẩn mực xã hội cộng đồng người Xê Đăng đã quy định. Người Xê Đăng uống rượu cần với nhau trong các dịp lễ hội của làng, trong dịp mừng nhà mới, khi được mùa… mọi người có thể uống với nhau hết lòng, vui hết mình nhưng tuyệt đối không được ghen tỵ hay thách đố. Người lớn uống hết lượt cần rượu của mình chuyển mời người bên cạnh... Cứ thế, họ uống để cùng tận hưởng hương vị của từng chóe rượu một trong bầu không khí vui vẻ chuyện trò.